Con ng¿a có hai hình änh thÆt tÜÖng phän, Çó là Ç©i sÓng c¿c kh°, lam lÛ, làm viŒc quÀn quÆt cä ngày nhÜ câu ví von "c¿c nhÜ thân trâu ng¿a" tuy nhiên, låi cÛng không có hình änh nào ÇËp và hào hùng nhÜ nh»ng con tuÃn mã trong các trÆn måc, mang trên yên nh»ng viên dÛng tܧng, vào sanh ra tº coi cái ch‰t "nhË t¿a lông hÒng". Nh»ng con ng¿a tiêu bi‹u cho s¿ phú quš, sang giàu, "mã Çáo thành công"-công danh, s¿ nghiŒp thành t¿u nhÜ ng¿a t§i Çích-...Nh»ng con ng¿a quš n°i ti‰ng Çã tåo nên nh»ng s¿ thành công cho nh»ng ngÜ©i làm chû nó mà ngÜ©i vi‰t së gªi ljn quš vÎ trong phÀn sau cûa bài này, ÇÒng th©i nh»ng hình änh oai dÛng, cÛng nhÜ tính chÃt trung thành cûa ng¿a Çã tràn ÇÀy trong nh»ng câu væn thÖ cûa nŠn væn hóa cä Âu sang Á.
ñ‹ tä s¿ r¶n rÎp cûa nh»ng cänh phÒn hoa Çô h¶i ngÜ©i ta nói "ng¿a xe nhÜ nܧc, áo quÀn nhÜ nêm". Ÿ xÙ cao bÒi nÀy thì ai cÛng bi‰t là môn cÜ«i ng¿a, quæng dây b¡t bò rØng là trò chÖi rÃt thông døng, nhÜng ch£ng may mà g¥p con ng¿a chÙng hÃt chàng cao bÒi té nhào thì không có cái Çau nào b¢ng cái Çau ngã ng¿a vì th‰ khi ngã ng¿a (nghïa bóng là g¥p vÆn xui)) thì hay bÎ kÈ thù l®i døng th©i cÖ Çåp thêm cho m¶t cú chí tº; tuy nhiên các bÆc quân tº (Tàu) thì låi lÃy làm t¶i nghiŒp cho kÈ Çang bÎ sa cÖ thÃt th‰ nên nói không "Çánh kÈ ngã ng¿a".
Các bà, các cô có tính tình l£ng lÖ thì các "mŒ" g¡n ngay cho nhãn hiŒu "ng¿a", không chÌ phong chÙc "ng¿a" mà thôi, "mŒ" còn kèm theo xuÃt xÙ cûa nòi "hoàng t¶c":"Ng¿a ThÜ®ng TÙ". Trong bài "Ba bà Çi bán l®n xŠ", m¶t bà mË chÒng Çã lên ti‰ng "tÓ" nàng dâu:"Con dâu nhà tôi, í a, cÀm tinh con ng¿a, í a ..."cho nên nàng dâu m§i "...nhäy nhÜ ng¿a lÒng". NgÜ©i có gi†ng cÜ©i quái dÎ thì ngÜ©i ta nói "cÜ©i nhÜ ng¿a hí", m¥t dài vì cha sinh mË ÇÈ hay có chuyŒn buÒn phiŠn thì cái m¥t cÛng chäy ra "dài nhÜ m¥t ng¿a". Vua hŠ Pháp Fernadale có gÜÖng m¥t dài nên g†i là "tài tº m¥t ng¿a". Tóc không chäi coi chØng låi bÎ chê "tóc b©m s©m nhÜ b©m ng¿a". MÃy cô choai choai, mÃy nàng m§i l§n tóc ÇÜ®c c¶t túm låi b¢ng m¶t c†ng giây thun g†i là "c¶t Çuôi ng¿a" rÃt dÍ thÜÖng và "mi nhon". CÙ lông nhông ngoài ÇÜ©ng g†i là "chåy nhÜ ng¿a". Nói láo hoài nên ngÜ©i ta không tin thì ÇÜ®c ví "nói nhÜ ng¿a chåy ÇÜ©ng cái".
Hình bóng ng¿a ÇÀy rÅy trong ca dao, tøc ng»:
"RÒng chÀu ngoài Hu‰, ng¿a t‰ ñÒng Nai"
Hay:
"Ng¿a ai bu¶c ngõ ông Cai
Hoàn ai mà låi Çeo tai bà Nghè
Ng¿a ai bu¶c ngõ ông Nghè
Gà ai låi thä trܧc hè ông Cai"
Câu:"Ng¿a long cong ng¿a cÛng ljn b‰n, voi thûng thÌnh voi cÛng ljn Çò" š nói có hÃp ta hÃp tÃp chåy hay cÙ nhÅn nha làm viŒc thì cÛng ÇŠu t§i Çích mà thôi. Làm ngÜ©i chúng ta nên cÄn thÆn Ç‹ š nh»ng kÈ hung d» khác nào ÇŠ phòng "hàm chó, vó ng¿a". Ai có tính th£ng th¡n, nghï sao nói vÆy thì ngÜ©i ta hay nói "th£ng nhÜ ru¶t ng¿a". Vì ng¿a phäi chåy nhiŠu và chª n¥ng ngÜ©i ta s® chân ng¿a "mòn" nên phäi Çóng móng s¡t. LÜ®m ÇÜ®c cái móng s¡t Çóng vào chân ng¿a låi ÇÜ®c ngÜ©i tây phÜÖng tin tܪng là mang låi s¿ may m¡n. S® ng¿a nhìn ngang nhìn ngºa không kŠm ch‰ n°i nên ngÜ©i ta có hai mi‰ng da che hai bên m¡t Ç‹ ng¿a chÌ nhìn ra phía trܧc mà thôi. ñ‹ ÇiŠu khi‹n ng¿a chåy mau, chÆm, rë trái, rë phäi v...v...ngÜ©i ta c¶t dây cÜÖng vào c° ng¿a. Ta it khi nói "ng¿a Çi" nhÜng nói ng¿a chåy, ng¿a nhäy, ng¿a phi, chåy thÆt nhanh g†i là "phi nܧc Çåi". Ng¿a ch¡c có bà con gÀn v§i trâu hÖn là bò thì phäi vì ngÜ©i ta hay nói chung "thân trâu ng¿a" ch§ không ai nói "thân bò ng¿a" cä tuy r¢ng con bò cÛng làm viŒc c¿c kh° không thua gì con trâu hay con ng¿a. MuÓn ng¿a mau lÃy låi sÙc l¿c sau khi làm viŒc mŒt nh†c ngÜ©i ta hay cho ng¿a uÓng nܧc ÇÜ©ng.
Vì có dáng vë ÇËp Çë ng¿a nên ng¿a ÇÜ®c các chàng h†a sï Trung Hoa rÃt yêu thích. Ch» "mã" ti‰ng Hán là hình m¶t con ng¿a quay ÇÀu có 4 chân. ThÎt ng¿a thì ÇÜ®c các ngÜ©i "Phú Lãng Sa" mê còn hÖn mê thÎt bò. Còn muÓn bi‰t môn c«i ng¿a thú vÎ nhÜ th‰ nào thì ch¡c phäi hÕi con dân cûa bà n» hoàng ˆng Lê, ông con cûa bà là hoàng tº Charles xuÃt hiŒn trên báo rÃt thÜ©ng trong b¶ ÇÒ kœ mã oai phong. Khi xÜa ngÜ©i gi» ng¿a cho vua, quan cÛng là m¶t chÙc ch§ không phäi chÖi, và chÙc này ÇÜ®c g†i là mã phu. Quan quân dùng ng¿a Ç‹ Çi sæn b¡n. NgÜ©i nào có máu mê ng¿a Çua thì ch¡c h£n còn nh§ trÜ©ng Çua Phú Th†. M¶t môn bài båc ngày ÇÀu næm rÃt thÎnh hành ngoài "bÀu cua cá, c†p" là Çua ng¿a trên giÃy. Ng¿a ÇÜ®c c¶t vào xe Ç‹ kéo g†i là xe ng¿a Çây là m¶t phÜÖng tiŒn chuyên chª rÃt thÎnh hành khi mà xe c¶ chÜa ÇÜ®c có nhiŠu nhÜ bây gi©. NhÃt là hÒi xÜa làm gì có tàu bay xe hÖi nên ngÜ©i ta phäi c«i ng¿a Ç‹ di chuy‹n, liên låc tØ nÖi này ljn nÖi kia. Có xe ng¿a nhiŠu cÛng là m¶t cách bi‹u hiŒu s¿ giàu sang. Ng¿a cûa ngÜ©i nhà giàu còn ÇÜ®c g¡n kiŒu ª Ç‹ ngÒi cho êm hay yên ngÒi ÇÜ®c k‰t tua Çû màu s¡c cho ÇËp. Cái cänh r¶n rÎp mà ngÜ©i con gái nào cÛng mÖ Ü§c së có trong ngày cùng chàng vinh quy bái t°:
"Ng¿a anh Çi trܧc võng nàng theo sau"
Hay cänh chàng Çón nàng vŠ kinh (dinh) Ç‹ cùng hܪng giàu sang, phú quš:
" Ng¿a ô yên khÃu b¢ng vàng
Chân nåm b¢ng båc
Ba vuông nhiÍu th¡m
M¶t b¶ áo gÃm
Thi‰p s¡m cho chàng
Kinh låi hÒi kinh"
Nói vŠ nh»ng con ng¿a chi‰n thì ÇÀy dÅy trong sách vª nhÜ vó ng¿a cûa Thành Cát TÜ Hãn Çi t§i Çâu, cÕ phÜÖng Çông còn không dám m†c. Vó ng¿a cûa Mã ViŒn tܧng tàu cÛng không kém phÀn dÛng mãnh, Çã là chi‰n sï thì chÌ có m¶t cách là "da ng¿a b†c thây"
Nh»ng vó ng¿a trong "Chinh Phø Ngâm" cûa ñoàn ThÎ ñi‹m là nh»ng hình änh oai hùng cûa nh»ng chàng trai trong th©i loån, dÙt tình riêng Ç‹ trä n® núi sông, mà ta thÃy thÃp thoáng hÀu nhÜ gÀn h‰t cä thi phÄm:
"Chí làm trai d¥m nghìn da ng¿a
Gieo thái sÖn nhË t¿a hÒng mao
Giã nhà ôm bÙc chi‰n bào
Thét roi cÀu vÎ ào ào gió thu"
NhÜng trong quang cänh ÇÜa tiÍn ngÜ©i chinh phu ra m¥t trÆn, thi‰u phø cÛng ngÆm ngùi theo dõi vó câu:
"ñÜa chàng lòng rÜ®i rÜ®i buÒn
B¶ khôn b¢ng ng¿a, thûy khôn b¢ng thuyŠn"
Chàng døc ng¿a Çi nhÜng lòng chÜa n« nên "bܧc Çi m¶t bܧc giây giây låi dØng". Nàng ÇÙng s»ng s© trܧc hình änh oai hùng cûa ngÜ©i bån tình chung:
"Áo chàng ÇÕ t¿ ráng pha
Ng¿a chàng s¡c tr¡ng nhÜ là tuy‰t in"
Bây gi© hình änh chàng Çã chìm vào trong hàng quân sï binh lính, vó ng¿a chÆp chùng:
"Ti‰ng nhåc ng¿a lÀn chen ti‰ng trÓng"
Khi chånh nh§ ngÜ©i tình quân nàng t¿ hÕi:
"chàng tØ Çi vào nÖi gió cát
ñêm træng này nghï mát phÜÖng nao
.....
hÖi gió lånh ngÜ©i rÀu m¥t rån
Dòng nܧc sâu ng¿a nän chân bon..."
....
Xông pha gió bãi træng ngàn
Tên treo ÇÀu ng¿a, pháo ran m¥t thành..."
NhÜ vÆy Çó, tØ ngày chàng Çi vào nÖi gió cát trên yên ng¿a thì nàng ª nhà mòn mÕi trông chÒng, tóc không chäi, lÜ®c không cài. Cu¶c Ç©i cûa nàng Tô ThÎ cÛng ngÆm ngùi không kém khi mà vó câu muôn d¥m cûa chàng Çi giŒt gi¥c thù cÙu nܧc theo ti‰ng g†i cûa non sông không bi‰t bao gi© trª låi.
Trong væn chÜÖng còn có câu:
"HÒ mã tê b¡c phong
ViŒt Çi‹u sào Nam chi" có nghïa là:
"Ng¿a HÒ hí gió b¡c
Chim ViŒt ª cành Nam"
Theo s¿ tích chim ViŒt là loài chim sinh ª ÇÃt ViŒt nhÜng ljn ÇÀu thu låi Çi vŠ phía b¡c thu¶c nܧc TÀu Ç‹ ki‰m æn vì nÖi Çó có nhiŠu lúa giÓng, còn ª phÜÖng Nam thì m§i giao mùa, lúa giÓng và cây trái còn hi‰m. Tuy sang phÜÖng b¡c nhÜng chim ViŒt vÅn nh§ quê hÜÖng, khi làm t° chúng ch†n cây quay m¥t vŠ hܧng nam, nÖi quê hÜÖng sinh trܪng cûa chúng.
Còn ng¿a HÒ thì sinh ª nܧc HÒ, nܧc nÀy ª phÜÖng B¡c cûa nܧc TÀu, ngÜ©i TÀu g†i ngÜ©i HÒ là r® HÒ không thèm chÖi nhÜng låi khoái ng¿a cûa HÒ vì giÓng ng¿a HÒ rÃt cao l§n, leo núi giÕi, chåy nhanh, ngÜ©i TÀu mua vŠ làm ng¿a trÆn. Nܧc HÒ rÃt lånh, khi Çông vŠ thì gió và tuy‰t th°i tê tái. Nܧc TÀu thì Ãm áp hÖn. M‡i khi gió bÃc th°i thì Çàn ng¿a nh§ quê hÜÖng bÕ cä æn, cä uÓng hí ljn khan gi†ng. Chim ViŒt và Ng¿a HÒ trª nên thành ng» nghïa bóng nói r¢ng chúng ta xa quê hÜÖng nhÜng vÅn nh§ và thÜÖng nÖi chôn nhau c¡t rún.
Ý nghiã cûa câu chuyŒn "Tái Ông thÃt mã" thì ch¡c ai cÛng không quên là ª Ç©i h†a v§i phúc hay Çi Çôi v§i nhau, khó lÜ©ng l¡m: xÜa có m¶t ông lão ª gÀn cºa äi Nhån Môn Quan bÎ mÃt m¶t con ng¿a quš, ngÜ©i thân ljn chia buÒn, ông lão nói:"bi‰t Çâu mÃt ng¿a là phúc". Cách mÃy tháng, con ng¿a låi quay vŠ låi còn Çem vŠ theo m¶t con ng¿a quš, ngÜ©i thân ljn chúc mØng, ông lão nói"ÇÜ®c ng¿a không chØng chÌ mang h†a mà thôi". Con ông lão thích cÜ«i ng¿a, thÃy con ng¿a ÇËp trèo lên cÜ«i bÎ ng¿a d« chÙng hÃt xuÓng té gãy chân, ngÜ©i thân ljn chia buÒn, ông lão låi nói:"không chØng nó què chân mà låi phúc". Sau mÃy næm thì gi¥c HÒ låi xâm lÃn, vua b¡t trai tráng Çi lính bÎ ch‰t trong trÆn ÇÎa rÃt nhiŠu, con trai cûa ông lão thì vì bÎ què nên không phäi Çi Çánh gi¥c mà cha con vÅn ÇÜ®c kŠ cÆn bên nhau.
Câu chuyŒn "mã ÇÀu cÀm" (cây Ç©n ÇÀu ng¿a) cûa Mông C° thì có tính chÃt lãng mån và bi ai. TÜÖng truyŠn vŠ phía b¡c Mông C° có m¶t ngôi mi‰u Ç‹ th© tr©i ÇÃt. ñÜ©ng Çi ljn mi‰u rÃt xa phäi bæng qua rÃt nhiŠu rØng núi âm u, ª gÀn Çó là nh»ng thung lÛng hoang vu có 8 con ng¿a ljn æn cÕ. Nh»ng con ng¿a này là thiên mã có hình dáng rÃt ÇËp. Có 7 con mÆp måp chÌ có m¶t con có hình thù Óm o nhÜng låi chåy rÃt nhanh, có th‹ g†i là nhÜ bay, ngÜ©i Mông C° g†i là thiên lš mã. NhiŠu Çêm có 28 ngôi sao (nhÎ thÆp bát tú) sa xuÓng bi‰n thành 28 vÎ tܧng trÈ, 20 vÎ tܧng c«i ng¿a rÃt oai phong còn 8 vÎ thì Çi ljn c«i 8 con thiên lš mã Çang æn cÕ gÀn Çó. H† rong chÖi cho ljn gÀn sáng thì låi bi‰n thành ngôi sao bay vŠ tr©i. M¶t hôm vÎ tܧng chÌ huy cûa 28 ngôi sao Çi rong chÖi thì g¥p m¶t thôn n» và hai ngÜ©i yêu nhau, æn ª v§i nhau ban Çêm nhÜng ban sáng thì chàng låi phi ng¿a bay mÃt. Nàng gån hÕi quê quán tên tu°i chàng nhÜng chàng không nói. Sau m¶t th©i gian theo dõi nàng bi‰t sÖ vŠ lš lÎch cûa con thiên lš mã. Con ng¿a có 4 cánh nhÕ x‰p ch¥t vào mình. M¶t hôm chàng Çang say ngû nàng lén lÃy dao c¡t 4 cánh cûa con ng¿a. Khi tr©i hØng sáng, chàng v¶i vã trèo lên lÜng ng¿a nhÜng con ng¿a không th‹ phi nhÜ bay ÇÜ®c n»a và khi ljn sa måc mênh mông con ng¿a quœ xuÓng t¡t thª. Tr©i thì cÛng Çã sáng, ngôi sao chàng Çã t¡t, chàng không th‹ vŠ låi thiên Çình mà cÛng không làm sao tìm vŠ nhà cô gái ÇÜ®c n»a. Chàng Çau kh° ôm xác ng¿a khóc, gi†t nܧc m¡t chàng rÖi xuÓng ÇÀu ng¿a thì con ng¿a bi‰n thành cây Çàn. Chàng ÇÜa tay chåm giây phím thì Çàn phát ra nh»ng ti‰ng rÃt bi ai nhÜ than nhÜ oán.
Ai Çã tØng coi Tam QuÓc Chí thì cÛng bi‰t nh»ng chuyŒn vŠ ng¿a ÇÀy rÅy trong Çó vì hÒi xÜa làm gì có xe tæng thi‰t giáp, "convoi", xe GMC máy bay, tÀu thûy v...v...nên m†i viŒc chuyên chª hay ra trÆn måc mà không có ng¿a thì cÛng coi nhÜ "cua giò". Bên phe nào có nhiŠu binh lính và ng¿a nhiŠu thì bên Çó thÃy th¡ng th‰ rõ ràng. Khi vua ban cho chÙc tܧc cho ai thì ngoài viŒc ban vàng båc, châu báu còn ban cho cä binh mã n»a. Nh»ng con ng¿a khôn, cÙu chû, ch‰t v§i chû rÃt nhiŠu trong pho truyŒn bÃt hû này. Con ng¿a ÇÜ®c nh§ nhiŠu nhÃt có lë là con ng¿a Xích ThÓ. Con ng¿a khôn ngoan bách chi‰n bách th¡ng này trܧc tiên do ñ°ng Trác t¥ng cho L» BÓ- vì thÃy L» BÓ diŒn måo oai phong ÇÀu Ƕi Kim Quang, mình m¥c bào gÃm phò cha nuôi là ñinh Nguyên Çánh quân ñ°ng Trác chåy tán loån- ñ°ng Trác h†p quÀn thÀn låi hÕi "ta thÃy L» BÓ quä là tay phi thÜ©ng n‰u ÇÜ®c h¡n giúp thì ch¡c tóm thâu thiên hå không khó". Lš Túc thÜa:"L» BÓ h»u dõng vô mÜu, thÃy l®i thì quên nghïa". Trác hÕi:"cÀn Çem vÆt gì Ç‹ dø?", Túc nói:"Tôi nghe chúa công có con ng¿a Xích ThÓ có th‹ Çi ngàn d¥m m¶t ngày, n‰u ÇÜ®c ng¿a lÅn vàng h¡n së phän ñinh Nguyên mà hàng chúa công". Th‰ là ñ°ng Trác theo k‰ Ãy. Khi L» BÓ ÇÜ®c ng¿a thì thích l¡m vì ng¿a xích ThÓ toàn thân ÇÕ nhÜ lºa, không b®n m¶t s®i lông khác màu, tØ ÇÀu t§i Çuôi dài 1 trÜ®ng, tØ móng lên ÇÀu cao 8 thܧc. RÒi b‡ng nó gÀm hí vang rŠn, giÆm vó rung m¥t ÇÃt nhÜ s¡p bay b‡ng lên không, bæng mình qua b‹ vÆy. NgÜ©i sau Çã vÎnh m¶t bài thÖ vŠ ng¿a Xích ThÓ nhÜ vÀy:
"Ngàn d¥m phi Ç¢ng cát bøi tung
Bæng sông vÜ®t núi xé sÜÖng hÒng
Khác chi rÒng lºa trên tr©i xuÓng
MuÓn rÙt cÜÖng tÖ v« nhåc ÇÒng"
Sau quä th¿c L» BÓ chém ÇÀu cha nuôi ñinh Nguyên Ç‹ ÇÀu hàng ñ°ng Trác chÌ vì m¶t con ng¿a quš mà quên cä cÜÖng thÜ©ng và cuÓi cùng thì cÛng chính L» BÓ và Lš Túc gi‰t ñ°ng Trác. Bªi vÆy m§i bi‰t ñ°ng Trác "chÖi dao" thì "có ngày ÇÙt tay".
M¶t Çoån khác trong truyŒn Tam QuÓc Chí nói vŠ HÀu Thành có 15 con ng¿a tÓt. ñêm kia có kÈ lën vào tr¶m Çem dâng cho LÜu BÎ. Sau LÜu BÎ trä låi cho HÀu Thành, HÀu thành mØng tính nÃu rÜ®u Çãi Ç¢ng nhÜng låi s® L» BÓ phåt vì L» BÓ Çã ra lŒnh không ÇÜ®c rÜ®u chè say sÜa s® gi¥c nhân cÖ h¶i chi‰m lÃy thành, vì th‰ HÀu Thành m©i L» BÓ Ç‹ lÃy lòng, không ng© L» BÓ phåt HÀu Thành, h¡n uÃt Ùc h†p cùng binh sï lÃy tr¶m ng¿a Xích ThÓ cûa L» BÓ dâng cho Tào Tháo ÇÒng th©i lÃy cä cây hoåc kích dâng cho Tào Tháo luôn.
Khi Quan Công bÎ vܧng k‰ mÃt Hå Bì phäi nÜÖng nh© Tào Tháo, Tào Tháo dø Quan Công theo hàng v§i nào båc vàng, châu báu, ba ngày tiŒc nhÕ, bäy ngày tiŒc to, may túi gÃm cho Quan Công che râu vŠ mùa lånh v...v...mà không lay chuy‹n ÇÜ®c lòng ngài. -Trܧc khi vŠ tá túc v§i Tào Tháo Ç‹ dò tin cûa LÜu BÎ, Quan Công chÌ xin 3 viŒc: thÙ nhÃt là hàng Hán ch£ng hàng Tào", thÙ hai "thæm hÕi sæn sóc hai bà v® cûa LÜu BÎ, cÃm m†i ngÜ©i låi gÀn" và thÙ ba "khi nào bi‰t Hoàng Thúc LÜu BÎ ª Çâu thì dù ngàn d¥m cÛng quy‰t ra Çi"- Tào Tháo vÅn không nän lòng vÅn quy‰t mua chu¶c Quan Công b¢ng m†i thÙ nhÜng chÜa bao gi© Quan Công ÇÜ®c vui, may áo m§i cho ngài thì ngài m¥c nhÜng ª ngoài vÅn phû cái áo Çã båc màu do LÜu BÎ t¥ng, t¥ng mÏ n» thì cÛng Ç‹ Çó thôi ... M¶t ngày kia Tào Tháo m©i ngài d¿ y‰n, tiŒc tan, Tháo thân tiÍn Quan Công ra c°ng, ch®t thÃy con ng¿a cûa Quan Công hÖi Óm, Tháo hÕi: "Sao ng¿a ông gÀy th‰?", Quan Công Çáp :"vì tôi hÖi n¥ng nên c«i con ng¿a nào cÛng làm nó chóng gÀy". Tháo liŠn nói nhÕ v§i hÀu cÆn, m¶t lát sau lính gi¡t ra m¶t con ng¿a cao l§n, lông có màu ÇÕ nhÜ lºa, cao l§n, dáng ÇiŒu thÆt dÛng mãnh lå thÜ©ng. Tháo nói:"Ông có bi‰t con ng¿a này hay không?". Quan Công nói "à, Çây là con ng¿a Xích ThÓ mà L» BÓ tØng c«i phäi không?", Tháo nói"chính nó ÇÃy". Nói xong Tháo sai ngÜ©i Çóng yên ng¿a h£n hoi rÒi nói t¥ng cho Quan Công. Ngài v¶i vã phøc xuÓng tå Ön. Tháo có vÈ không b¢ng lòng hÕi:"Ta Çã t¥ng ông rÃt nhiŠu mÏ n», vàng båc châu báu nhÜng chÜa bao gi© ông vui và tå Ön, nay chÌ có con ng¿a mà ông låi låy tå ta?". Quan Công Çáp:"Tôi bi‰t con ng¿a quš này ngày Çi ngàn d¥m. Nay ÇÜ®c ban Ön thì n‰u tôi bi‰t anh tôi ª Çâu chÌ cÀn m¶t ngày là tôi Çã Çi ljn v§i anh tôi ÇÜ®c rÒi!". Tào Tháo nghe qua, giÆt mình tÌnh ng¶, thÃy hÓi ti‰c. Quan Công tØ tå c«i xích thÓ ra vŠ.
Chính Tào Tháo cÛng có m¶t con ng¿a rÃt quš là con ñåi Uy‹n. Trong m¶t trÆn Çánh nhau, dù Çã bÎ thÜÖng nhÜng nó vÅn phi nhÜ gió, cÙu Tào Tháo cho ljn khi bÎ b¡n trúng m¶t con m¡t, nó m§i ngã nhào, con trܪng cûa Tào Tháo là Tào Ngang v¶i vàng dâng con ng¿a mình cho cha c«i thoát nån. Khi Çã hoàn hÒn, Tháo mª Çàn làm vong t‰ các tܧng sï có cä væn t‰ cho con ñåi Uy‹n n»a.
Trong Çi‹n xÜa tích cÛ cÛng có m¶t truyŒn liên quan ljn ng¿a là câu chuyŒn "Ç°i mÏ nhân lÃy ng¿a' tØ câu chuyŒn Tô ñông Pha. Vì ch†c giÆn m¶t viên t‹ tܧng ông bÎ Çày Çi Hoàng Châu. Ông có m¶t cô hÀu rÃt ÇËp tên Xuân NÜÖng. Lúc s¡p Çi ÇÀy, có ngÜ©i bån h† Tܪng làm ljn chÙc quan vÆn sÙ t§i chÖi và tiÍn biŒt ông. Tô ñông Pha sai cô hÀu ra m©i khách uÓng rÜ®u. Ông Tܪng thÃy nàng ÇËp quá hÕi Tô ñông Pha có Çem ngÜ©i ng†c Çi theo không, Tô ñông Pha nói "không vì nàng không chÎu Çi xa, s® khó nh†c". H† Tܪng m§i nói:"vÆy thì bác cho phép tôi Çem con ng¿a båch tuyŒt ÇËp Ç‹ Ç°i lÃy nàng có ÇÜ®c không?". ñông Pha Üng chÎu và h† Tܪng thì lÃy làm khoái chí vô cùng bèn Ùng khÄu:
"Ti‰c gì con ng¿a ÇËp nhÜ mây
÷n bác cho tôi Ç°i gái này
Gi© mÃt nhåc vàng rung bóng nguyŒt
NhÜng thêm má phÃn bån làng say"
Tô ñông Pha cÛng Ùng khÄu Çáp låi:
"Cô Xuân Çi vÆy cÛng xa xæm
DÀu ch£ng kêu ca ch§ giÆn ngÀm
Vì n‡i non sông nhiŠu hi‹m trª
ñ°i ngÜ©i lÃy ng¿a phäi Çành tâm"
Xuân NÜÖng nghe hai ngÜ©i ÇÓi Çáp thì tÙc giÆn nói:" Tôi nghe ngày xÜa vua TŠ Cänh Công muÓn chém tên gi» chuÒng ng¿a mà Y‰n Tº ngæn cän. ChuÒng ng¿a nhà mình cháy, Kh°ng Tº chÌ hÕi thæm có ai ch‰t không ch§ không hÕi ljn ng¿a. ƒy là vì quš ngÜ©i, khinh vÆt. Nay mÃy ngÜ©i là h†c sï mà quš vÆt, khinh ngÜ©i và nàng cÛng džc m¶t bài thÖ:
"Chém cha cái ki‰p cûa Çàn bà
Kh° sܧng træm bŠ há bªi ta
Gi© m§i bi‰t ngÜ©i thua giÓng vÆt
SÓng làm chi n»a trách ai mà"
ñ†c xong nàng lao ÇÀu vào m¶t cái sân ª trܧc cºa ch‰t. Cä hai ÇŠu lÃy làm hÓi hÆn nhÜng Çã mu¶n rÒi.
Ng¿a trong chuyŒn c° nܧc ta cÛng rÃt là nhiŠu nhÜ truyŒn con ng¿a s¡t cûa Phù ñ°ng Thiên VÜÖng. Khi gi¥c Ân xâm chi‰m nܧc ta vua Hùng VÜÖng thÙ sáu cho Çi rao tìm nhân tài ra giúp nܧc. BÃy gi© ª làng Phù ñ°ng, b¶ Võ Ninh, huyŒn Võ Giàng, tÌnh B¡c Ninh bây gi© có m¶t ÇÙa trÈ hÒi gi© không chÎu nói t¿ nhiên Çòi g¥p sÙ giä xin Çi dËp gi¥c. Nhà vua lå quá cho m©i vào thì ÇÙa bé Çòi cho m¶t con ng¿a s¡t và m¶t roi s¡t. ChØng Çúc ng¿a và roi xong, ÇÙa bé vÜÖn vai m¶t cái thành ngÜ©i cao l§n, nhäy lên lÜng ng¿a, cÀm roi bay Çi dËp gi¥c. Khi gi¥c Çã tan thì ÇÙa bé c«i ng¿a s¡t bay th£ng lên núi Sóc SÖn bi‰n mÃt. Vua Hùng VÜÖng nh§ Ön phong là Phù ñ°ng Thiên VÜÖng và truyŠn lÆp ÇŠn th© ª làng Gióng.
Quí vÎ PhÆt tº Çi chùa ch¡c còn nh§ bÙc hình thái tº TÃt ñåt ña c«i m¶t con ng¿a bay qua sông, Çàng sau là m¶t ngÜ©i hÀu cÆn tên Xa N¥c Çang n¡m Çuôi con ng¿a. ñó là câu chuyŒn Thái Tº TÃt ñåt ña sau khi hi‹u thÃu con ngÜ©i phäi qua nh»ng b‹ kh°: sinh, lão, bŒnh, tº nên ngài nhÃt quy‰t giã tØ cung son, ÇiŒn ng†c, v® ÇËp con khôn Ç‹ Çi tìm chân lš giäi thoát chúng sinh, nhÜng vØa ra khÕi hoàng thành, ngài Çã g¥p ngay chܧng ngåi vÆt thÙ nhÃt là con sông n¢m ch¡n lÓi, nhÜng con ng¿a tinh khôn cÛng có cæn tu nó Çã mang thái tº trên lÜng và ngÜ©i nô b¶c trung thành cùng bay qua dòng sông m¶t lúc.
Câu chuyŒn sau Çây cho chúng ta thÃy "ª sao cho vØa lòng ngÜ©i": Hai cha con ông lão nhà quê m§i mua ÇÜ®c m¶t con ng¿a, trên ÇÜ©ng vŠ nhà. Ông lão thÃy con còn nhÕ nên bäo con lên ngÒi trên lÜng ng¿a Ç‹ ông gi¡t. NgÜ©i Çi ÇÜ©ng thÃy vÆy nói"th¢ng con bÃt hi‰u, cha già thì phäi Çi b¶, nó còn trÈ låi ngÒi chÍm chŒ trên lÜng ng¿a". Th¢ng con v¶i vã nhäy xuÓng ÇÃt Ç‹ ngÜ©i cha c«i ng¿a. ñang Çi thì có kÈ bïu môi nói"th¢ng cha già vô hÆu, Ç‹ con Çi b¶ còn mình låi thong thä ngÒi trên lÜng ng¿a". Ông lão lÆt ÇÆt Ç« ÇÙa bé lên ngÒi chung trên lÜng ng¿a. NgÜ©i Çi ÇÜ©ng thÃy th‰ chÌ vào m¥t 2 cha con "tr©i Öi! trên Ç©i này sao låi có nh»ng kÈ ác nhÜ th‰ kia chÙ? con ng¿a Óm nhom mà bÎ 2 ngÜ©i c«i thì ch¡c không lâu con ng¿a së ch‰t mÃt thôi". Hai cha con v¶i vÅ nhäy xuÓng ÇÃt quËt mÒ hôi gi¡t ng¿a Çi ti‰p. NgÜ©i Çi ÇÜ©ng nhìn hai cha con nói"quái lå! tåi sao trên Ç©i låi có ngÜ©i ngu xuÄn nhÜ th‰? có ng¿a mà låi không c«i?"
ñ‹ k‰t thúc bài nói vŠ ng¿a là m¶t câu chuyŒn vui:
XÜa có ông t°ng c«i ng¿a Çi æn c‡ ª làng bên cånh. T§i ÇÀu làng, ông muÓn c¶t ng¿a ngoài làng nhÜng s® có kÈ tr¶m mÃt ng¿a nên ông ghé vào m¶t quán nghèo ÇÀu làng nh© m¶t ngÜ©i Çàn bà gi» h¶ cho ch¡c æn. NgÜ©i Çàn bà låi bÎ mù nên bà nói v§i ông cai t°ng:"con mù lòa nên s® giao ng¿a lÀm cho quân tr¶m cܧp thì sao?" cai t°ng nói:"à! dÍ mà! th‰ thì bà chû quán cØ s© b¶ râu cûa tôi Çây, tôi có b¶ râu ÇËp và Ç¥c biŒt l¡m, ch¡c ch¡n không ai có giÓng ÇÜ®c Çâu; khi tôi vŠ lÃy ng¿a låi, bà chÌ cÀn s© b¶ râu, bi‰t ch¡c là tôi m§i giao ng¿a". Nói xong, cai t°ng ÇÜa m¥t mình gÀn bà chû quán, bà chû s© b¶ râu ông cai t°ng và gÆt gù khen râu ÇËp. Giá cä xong xuôi, cai t°ng thong dong bܧc vô làng d¿ tiŒc. Không ng© lúc Çó có hai v® chÒng th¢ng æn cܧp núp gÀn Çó, nghe ÇÜ®c câu chuyŒn. Ch© m¶t lúc khá lâu, hai v® chÒng chúng bàn v§i nhau k‰ æn c¡p ng¿a. Chúng ljn gÀn bà chû quán mù, th¢ng chÒng giä gi†ng nhÜ cai t°ng nói muÓn lÃy ng¿a låi, bà chû quán nói:"bÄm quan, vâng å! nhÜng xin quan cho con s© b¶ râu Çã". V® th¢ng æn tr¶m vén váy lên kê vô m¥t bà chû quán. Bà s© xong gÆt gù:"Çúng là râu cûa quan rÒi, quan cÙ lÃy ng¿a Çi...nhÜng chà!...hic hic...ch¡c quan l§n m§i th©i m¡m tôm thì phäi?!"
*****
ñúng nhÜ l©i ví von cûa ngÜ©i xÜa, " Ç©i ngÜ©i" qua thÆt mau, nhÜ- "bóng câu qua cºa s°", ng¿a låi phi nܧc Çåi trª vŠ v§i nhân gian. M‡i lÀn ljn næm r¡n, næm ng¿a, næm dê, næm thân, næm dÆu thì chúng ta låi nh§ t§i câu sÃm Trång Trình :
"Long vï xà ÇÀu khªi chi‰n tranh
Can qua xÙ xÙ khªi Çao binh
Mã ÇŠ dÜÖng cܧc anh hùng tÆn
Thân dÆu niên lai ki‰n thái bình"
ChØng nào thì trái ÇÃt m§i h‰t chi‰n tranh? næm ng¿a, næm dê nào thì anh hùng m§i bÎ tÆn diŒt h‰t và næm khÌ næm gà nào quê hÜÖng ta m§i ÇÜ®c thái bình?
Thu Nga
